Gryzonie, czyli przedstawiciele rzędu Rodentia, stanowią największą grupę ssaków na naszej planecie. Na świecie występuje ponad 2200 gatunków tych zwierząt, które spotkać można niemal wszędzie – od gęstych lasów i rozległych stepów, aż po pustynne tereny czy miejskie przestrzenie. Ich najbardziej charakterystyczną cechą jest para stale rosnących siekaczy, dzięki którym doskonale radzą sobie w różnych środowiskach.
W ekosystemach gryzonie pełnią wiele istotnych funkcji:
- odżywiają się nasionami i roślinami, przez co wpływają na kształtowanie składu flory oraz proces jej odnowy,
- stanowią ważne źródło pożywienia dla licznych drapieżników – sowa czy lis chętnie polują na te niewielkie ssaki,
- umożliwiają utrzymanie równowagi w przyrodzie oraz wspierają bogactwo gatunkowe.
Ze względu na ogromną różnorodność i liczebność gryzonie odgrywają niezastąpioną rolę w funkcjonowaniu środowiska naturalnego na całym świecie.
Systematyka i podział gryzoni
Systematyka gryzoni opiera się na podziale tych ssaków na różne rodziny i podrodziny, które wyróżniają się budową ciała oraz specyficznymi przystosowaniami. Do rzędu Rodentia zalicza się ponad 2460 gatunków, co stanowi aż 40% wszystkich ssaków globu. Przy klasyfikacji zwraca się uwagę przede wszystkim na kształt czaszki, charakterystyczne uzębienie – każda szczęka i żuchwa wyposażona jest w jedną parę nieustannie rosnących siekaczy – a także na tryb życia poszczególnych przedstawicieli.
Wśród najważniejszych rodzin gryzoni wyróżnia się:
- wiewiórkowate (Sciuridae),
- bobrowate (Castoridae),
- myszowate (Muridae),
- chomikowate (Cricetidae),
- jeżozwierzowate (Hystricidae).
Każda z tych grup posiada własny zestaw cech. Przykładowo u wiewiórek łatwo zauważyć puszysty ogon, który pomaga im sprawnie poruszać się po drzewach, natomiast bobry słyną z szerokiego i płaskiego ogona, przydatnego podczas pływania.
Sposób życia odgrywa również kluczową rolę w rozróżnianiu gryzoni:
- niektóre gatunki, takie jak wiewiórki, zamieszkują głównie korony drzew,
- myszokształtne preferują życie naziemne,
- istnieją także formy prowadzące podziemny tryb życia – przykład stanowią gofferowate,
- niektóre zwierzęta radzą sobie zarówno na lądzie, jak i w wodzie – świetnym przykładem są bobry.
Taki podział pozwala lepiej poznać różnorodność tej grupy oraz zależności ekologiczne między jej przedstawicielami.
Podział taksonomiczny umożliwia również odkrywanie więzi ewolucyjnych pomiędzy rodzinami czy gatunkami gryzoni. W Polsce spotykamy 32 gatunki należące do kilku różnych rodzin; do najliczniejszych należą choćby myszowate oraz nornikowate. Tak bogata fauna jest efektem wyjątkowej zdolności gryzoni do adaptowania się do rozmaitych środowisk.
Dzięki uporządkowanej systematyce łatwiej rozpoznać poszczególne gatunki i poznać ich rolę w ekosystemie. Schemat klasyfikacji stanowi istotne narzędzie zarówno dla specjalistów badających świat przyrody, jak i dla osób dbających o ochronę środowiska naturalnego.
Najważniejsze rodziny i podrodziny gryzoni
Wśród gryzoni wyróżniamy kilka podstawowych rodzin, które różnią się wyglądem, trybem życia i miejscem w klasyfikacji biologicznej. Do najważniejszych należą:
- wiewiórkowate (Sciuridae),
- bobrowate (Castoridae),
- chomikowate (Cricetidae),
- myszowate (Muridae),
- nornikowate (Arvicolidae),
- popielicowate (Gliridae),
- jeżozwierzowate (Hystricidae).
Każda z tych rodzin posiada charakterystyczny wygląd oraz specyficzny tryb życia. Przykładowo, myszowate to najliczniejsza grupa – na świecie istnieje aż 822 gatunki. W Polsce do tej rodziny należy osiem gatunków, w tym mysz domowa i szczur wędrowny.
Nornikowate obejmują około 150 gatunków rozsianych po różnych kontynentach. W Polsce spotykane są takie gatunki jak nornik polny czy nornica ruda.
Bobrowate reprezentują duże, wodne gryzonie, takie jak bóbr europejski. Tych gatunków jest znacznie mniej niż innych rodzin.
Chomikowate liczą kilkadziesiąt gatunków, z których część jest popularnymi domowymi pupilami, np. chomik dżungarski i chomik syryjski.
Popielicowate prowadzą nocny tryb życia i doskonale wspinają się po drzewach, czego przykładem jest popielica szara.
Wiewiórkowate kojarzą się z ruchliwymi mieszkańcami drzew o puszystych ogonach, takimi jak wiewiórka pospolita, którą łatwo dostrzec w polskich lasach liściastych i mieszanych.
Rodziny gryzoni dzielą się na podrodziny w zależności od budowy ciała oraz środowiska życia:
- u myszowatych wyróżniamy na przykład myszy leśne i badylarki,
- u chomikowatych oddziela się chomiki właściwe od karczowników.
Różnorodność gatunkowa każdej rodziny zależy od klimatu oraz warunków środowiskowych panujących w danym regionie świata. Poznanie tych rodzin pomaga lepiej zrozumieć bogactwo biologiczne gryzoni oraz ich rolę w ekosystemach.
Różnorodność gatunkowa gryzoni na świecie i w Polsce
Gryzonie to najbardziej różnorodna grupa ssaków na Ziemi – stanowią aż 40% wszystkich ich gatunków, czyli blisko 2460 różnych przedstawicieli. Ta imponująca liczba wynika z niezwykłej umiejętności przystosowywania się do rozmaitych warunków życia. Spotkać można je niemal wszędzie: od tropikalnych puszcz, przez surową tundrę, aż po zurbanizowane tereny. Do tej samej rodziny należą tak odmienne zwierzęta jak drobne myszy, szczury czy wiewiórki, a także bobry i szynszyle.
Na terenie Polski występuje 32 gatunki gryzoni, zaliczanych do kilku rodzin – między innymi myszowatych, nornikowatych, bobrowatych czy popielicowatych. Wśród najbardziej znanych rodzimych przedstawicieli warto wymienić:
- mysz domową (Mus musculus),
- szczura wędrownego (Rattus norvegicus),
- nornika polnego (Microtus arvalis),
- nornicę rudą (Myodes glareolus).
Te zwierzęta znacząco różnią się rozmiarami: najmniejsze gatunki mierzą zaledwie kilka centymetrów długości, podczas gdy dorosły bóbr europejski może osiągać ponad pół metra.
Bogactwo krajowej fauny gryzoni idzie w parze z urozmaiconym krajobrazem Polski. Niektóre preferują liściaste albo mieszane lasy – przykładem jest często spotykana wiewiórka pospolita – inne wybierają pola i łąki, gdzie żyją choćby myszy polne oraz norniki. Wielu przedstawicieli tego rzędu doskonale radzi sobie również blisko ludzi; mysz domowa chętnie zasiedla budynki gospodarcze i mieszkalne. Część rodzimych gatunków prowadzi nocny tryb życia lub zapada w sen zimowy.
Najwięcej gatunków gryzoni zamieszkuje strefy tropikalne Ameryki Południowej i Azji Południowo-Wschodniej. Tam obok zwierząt nadrzewnych przypominających popielice żyją też okazałe ziemno-wodne formy – jak na przykład kapibara.
Gryzonie odgrywają kluczową rolę ekologiczną ze względu na swoje zróżnicowane zachowania i sposób funkcjonowania w środowisku.
- chomiki gromadzą zapasy nasion na chłodne miesiące,
- bobry potrafią zmieniać bieg rzek dzięki budowie tam, wpływając tym samym na wygląd otaczającego krajobrazu wodnego,
- liczne powiązania ze światem roślin i innymi zwierzętami czynią tę grupę niezbędną dla równowagi ekosystemów.
Obecność aż tylu rodzimych gatunków podkreśla wyjątkowe bogactwo gryzoni w Polsce na tle Europy Środkowej. Systematyczne badania dotyczące ich populacji mają ogromne znaczenie zarówno dla ochrony przyrody, jak i oceny kondycji środowiska naturalnego. Tak szeroka różnorodność potwierdza niezwykłe zdolności adaptacyjne tych ssaków wobec nieustannie zmieniających się warunków otoczenia.
Występowanie gryzoni – kontynenty i środowiska życia
Gryzonie zasiedlają niemal wszystkie zakątki globu z wyjątkiem Antarktydy. Największe zróżnicowanie tych ssaków obserwuje się w Ameryce Południowej oraz Azji Południowo-Wschodniej, gdzie liczba gatunków przekracza 1200. W Europie spotkać można około 150 rodzajów gryzoni, natomiast na terenie Polski występuje ich 32. Gryzonie wykazują się niezwykłą zdolnością adaptacji do różnych środowisk – od mroźnych obszarów tundry, przez liściaste i iglaste lasy, aż po stepy, sawanny oraz pustynie.
Niektóre gryzonie wybierają bardzo specyficzne środowiska:
- mysz polna preferuje pola uprawne i łąki,
- norniki częściej spotykane są w wilgotnych lasach oraz blisko rzek,
- bobry najczęściej gnieżdżą się w pobliżu wód.
Zwierzęta te doskonale odnajdują się także w przestrzeniach zurbanizowanych. Szczury wędrowne oraz myszy domowe z łatwością przystosowują się zarówno do życia w gospodarstwach, jak i w miejskich zabudowaniach.
Wybrane gatunki gryzoni i ich preferowane środowiska:
- mysz badylarka najlepiej czuje się w wysokich trawach na łąkach lub przy granicach pól uprawnych,
- nornica ruda wybiera gęste podszycie lasów mieszanych lub liściastych,
- karczownik ziemnowodny prowadzi podziemny tryb życia, budując nory tuż pod powierzchnią ziemi lub w pobliżu zbiorników wodnych.
W suchych rejonach świata dominują gatunki przystosowane do niedoborów wody, takie jak:
- myszoskoczki pozyskujące płyny wyłącznie z pokarmu,
- gryzonie nadrzewne zamieszkujące tropikalne obszary, takie jak popielica szara,
- egzotyczne gatunki spokrewnione z szynszylami czy kapibarami.
Niezwykła zdolność adaptacji sprawia, że gryzonie potrafią zagospodarować skrajnie odmienne środowiska: od koron drzew, poprzez głębokie podziemne korytarze, aż po tereny silnie zmienione przez człowieka. Każde otoczenie wpływa nie tylko na wygląd tych zwierząt, ale również na ich zachowania oraz zwyczaje. Dzięki temu świat gryzoni zachwyca bogactwem form i sposobów życia.
Budowa ciała i charakterystyczne cechy gryzoni
Budowa ciała gryzoni ściśle wiąże się z ich trybem życia oraz miejscem występowania. Charakterystyczne dla tych zwierząt są po jednej parze siekaczy w każdej szczęce – zarówno górnej, jak i dolnej. Te zęby nieustannie rosną, co stanowi wyróżnik całej grupy. Między siekaczami a zębami policzkowymi widoczna jest przerwa, natomiast zupełnie brak kłów – to kolejny znak rozpoznawczy tej rodziny ssaków.
Wygląd gryzoni jest bardzo zróżnicowany i uzależniony od środowiska oraz wymagań związanych z codziennym funkcjonowaniem. Przykładowo, norniki czy szczury prowadzące naziemny tryb życia mają masywne sylwetki i krótkie łapy, co ułatwia im kopanie nor oraz szybkie przemieszczanie się po ziemi. Z kolei zwierzęta nadrzewne, takie jak wiewiórki lub popielice, mogą pochwalić się długim ogonem zapewniającym stabilność podczas wspinaczki na drzewa.
- większość gryzoni nie wyróżnia się dużymi rozmiarami,
- najczęściej ważą mniej niż 150 gramów,
- mierzą od kilku do kilkunastu centymetrów długości,
- bóbr europejski osiąga ponad 20 kilogramów,
- szynszyle mają miękką i puszystą sierść,
- nutrie noszą szorstkie okrycie włosowe,
- gatunki z obszarów pustynnych często mają krótkie i rzadkie owłosienie.
Zmysły tych stworzeń są wysoce rozwinięte; szczególnie dobrze funkcjonuje u nich węch oraz słuch. U nocnych gatunków oczy bywają większe niż u dziennych krewniaków — pomaga to lepiej widzieć przy nikłym oświetleniu. Przednie kończyny często przejmują wyspecjalizowane role: potrafią chwytać przedmioty lub sprawnie kopać tunele. Dla przykładu bobry wyposażone są w płetwiaste stopy usprawniające poruszanie się w wodzie.
- gryzonie zasiedlają liściaste lasy zamieszkiwane przez wiewiórkę pospolitą,
- pola uprawne będące domem myszy polnej,
- brzegi rzek wybierane przez bobra europejskiego,
- suche stepy,
- pustynie zamieszkane przez myszoskoczki.
Elastyczna budowa ciała pozwala gryzoniom radzić sobie nawet w najbardziej wymagających warunkach klimatycznych i skutecznie korzystać z dostępnego pokarmu.
Tryb życia i zachowania gryzoni
Styl życia gryzoni w dużej mierze zależy od gatunku, otoczenia oraz pory dnia, w której są aktywne. Większość z nich wybiera noc jako porę swoich działań – myszy, szczury czy norniki pojawiają się dopiero po zapadnięciu zmroku, co pozwala im skutecznie wymykać się drapieżnikom. Z kolei wiewiórki i wybrane gatunki popielic preferują światło dzienne i to właśnie wtedy można je najczęściej spotkać. Takie rozbieżności wynikają z różnych sposobów radzenia sobie z zagrożeniami oraz konieczności zdobywania pożywienia w niełatwych warunkach.
Schronienia budowane przez gryzonie są niezwykle różnorodne. Wiele z nich, jak karczownik ziemnowodny czy nornik polny, kopie podziemne korytarze pełne odnóg. Inne – na przykład mysz badylarka lub pospolita wiewiórka – wybierają gniazdowanie wysoko nad ziemią: na drzewach lub ukryte pośród traw. Bobry natomiast słyną ze swoich umiejętności inżynieryjnych: stawiają tamy i żeremia na wodach stojących.
Zachowania społeczne gryzoni bywają bardzo różne. Chomiki większość czasu spędzają samotnie, podczas gdy szczury domowe czy koszatniczki tworzą zwarte grupy rodzinne lub większe kolonie liczące nawet kilkanaście osobników. Komunikują się przy użyciu dźwięków, zapachów albo za pomocą dotyku. Świnki morskie potrafią wydawać specyficzne piski zarówno do wyrażania uczuć, jak i ostrzegania innych przed zagrożeniem.
W obliczu niebezpieczeństwa gryzonie wykazują się dużą czujnością – potrafią błyskawicznie umknąć do kryjówki lub uwalniają odstraszające wonie. Często również zastygają nieruchomo; taka strategia pozwala im przetrwać spotkanie z potencjalnym napastnikiem, co dobrze ilustruje zachowanie myszy polnej. Ponadto wiele gatunków zabezpiecza się na trudniejsze czasy poprzez gromadzenie zapasów:
- chomiki przechowują nasiona głęboko pod ziemią,
- bobry magazynują gałęzie pod powierzchnią wody,
- inne gatunki wykorzystują skrytki w norach lub dziuplach.
Dzięki niezwykłej zdolności adaptacji te niewielkie ssaki potrafią zasiedlić praktycznie każde środowisko – od pojedynczych nor ukrytych pod uprawami aż po liczne skupiska szczurów obecnych w miejskich metropoliach. To właśnie elastyczność sprawia, że można je spotkać zarówno w lasach liściastych i na pustyniach, jak też tuż obok ludzi w samym centrum miasta.
Ich codzienność opiera się przede wszystkim na instynktownym kopaniu tuneli lub budowaniu schronień; wybór zależy od dostępnych kryjówek oraz zmian zachodzących wraz z porami roku – przykładem może być zimowy sen u części gatunków. Sposób bycia tych zwierząt kształtuje także rodzaj pożywienia oraz nacisk ze strony drapieżników; dlatego nawet blisko spokrewnione gryzonie mogą stosować zupełnie odmienne strategie przetrwania.
Pożywienie i dieta gryzoni
To, co jedzą gryzonie, w dużej mierze zależy od gatunku, otoczenia i trybu życia. Większość z nich preferuje pokarm roślinny – sięgają po nasiona, liście, korzenie czy kwiaty. Mysz polna oraz nornik najchętniej wybierają zboża, trawy i bulwy. Wiewiórki mają słabość do orzechów i owoców drzew liściastych; przy okazji rozprzestrzeniają nasiona w lasach.
Nie wszystkie gryzonie ograniczają się wyłącznie do diety roślinnej. Niektóre gatunki są wszystkożerne – przykładem może być mysz domowa, która spożywa zarówno produkty roślinne, jak i białko zwierzęce w postaci owadów. Takie zachowania obserwuje się również u niektórych mieszkańców lasów oraz stepów.
W suchych rejonach spotkamy gryzonie świetnie przystosowane do trudnych warunków:
- myszoskoczki czerpią wodę niemal wyłącznie z pokarmu roślinnego,
- bobry opierają jadłospis na korze drzew oraz młodych pędach roślin wodnych.
W przypadku pupili domowych troska o odpowiednią dietę jest szczególnie istotna. Świnki morskie wymagają stałego dostępu do siana i świeżych warzyw bogatych w witaminę C. Szynszyle najlepiej czują się na diecie obfitującej w błonnik, a szczury mogą spożywać niewielkie porcje gotowanego mięsa czy owoce.
- świnki morskie potrzebują siana i warzyw bogatych w witaminę C,
- szynszyle powinny mieć dietę bogatą w błonnik,
- szczury mogą jeść niewielkie ilości gotowanego mięsa i owoce.
Dziko żyjące gryzonie korzystają z bardzo szerokiego wachlarza pokarmowego:
- suszone i świeże zioła, np. pokrzywa lub melisa,
- sezonowe owoce, takie jak maliny czy borówki,
- korzenie i inne podziemne części roślin,
- chomiki przygotowują zapasy ziaren na zimę chowając je głęboko w norach,
- bobry gromadzą gałęzie pod wodą jako rezerwę na chłody.
Warto pamiętać o produktach szkodliwych dla tych zwierząt – jedzenie bogate w cukry proste może poważnie zaszkodzić ich zdrowiu. Słodycze oraz produkty wysoko przetworzone prowadzą do zaburzeń metabolicznych; szczególnie narażone są na to chomiki karłowate. Należy także unikać pestkowych owoców (np. czereśnie), a także tłustych i solonych przekąsek.
- produkty wysokocukrowe,
- słodycze i przekąski wysoko przetworzone,
- pestkowe owoce, np. czereśnie,
- tłuste i solone przekąski.
Różnorodność diety wynika ze specyficznych wymagań poszczególnych gatunków – koszatniczki oraz szynszyle potrzebują sporej ilości błonnika, myszy polne wolą mieszanki ziaren, zaś szczury wykazują wyjątkową elastyczność żywieniową dzięki łatwości adaptacji do nowych warunków.
Każdy gatunek ma swoje upodobania i potrzeby żywieniowe związane ze środowiskiem życia oraz biologią, dlatego starannie dobrana dieta stanowi klucz zarówno dla dobrego samopoczucia dzikich populacji gryzoni, jak i tych mieszkających w naszych domach.
Rozmnażanie i rozwój gryzoni
Gryzonie charakteryzują się wyjątkową płodnością – potrafią rozmnażać się w niezwykle szybkim tempie. Już po kilku tygodniach życia samice osiągają gotowość do rozrodu, a ich ciąża trwa niecały miesiąc, bo od 18 do 24 dni, w zależności od gatunku. Sprzyjające warunki sprawiają, że jedna samica może wydać na świat nawet kilka miotów rocznie, nierzadko między czterema a ośmioma. Taka wydajność prowadzi do błyskawicznego wzrostu populacji gryzoni.
- wielkość miotu waha się najczęściej od trzech do dwunastu młodych naraz,
- mysz domowa przeciętnie rodzi sześć maluchów,
- szczur wędrowny może mieć nawet do tuzina potomstwa za jednym razem.
Sposób rozwoju młodych gryzoni silnie zależy od gatunku. Niektóre gryzonie, takie jak myszy czy chomiki, rodzą się ślepe i pozbawione futra, wymagając intensywnej opieki matki przez pierwsze dni życia – nazywane są gniazdownikami. Z kolei młode świnek morskich czy kapibar przychodzą na świat już pokryte sierścią i niemal natychmiast potrafią funkcjonować samodzielnie – to zagniazdowniki.
Małe gryzonie rozwijają się błyskawicznie; wystarczy kilka tygodni, by stały się zupełnie niezależne od matki. Przykładowo, mysz domowa zostaje odsadzona już około trzeciego tygodnia życia.
Tak szybkie tempo rozmnażania oraz krótka droga do dorosłości sprawiają, że gryzonie są jednymi z najbardziej ekspansywnych ssaków na świecie. Liczne potomstwo gwarantuje im przetrwanie nawet w mniej sprzyjających warunkach lub przy wzroście zagrożenia ze strony drapieżników.
Rozmnażanie oraz błyskawiczny rozwój potomstwa to kluczowe strategie, które umożliwiają gryzoniom skuteczne przetrwanie niemal na całym świecie.
Znaczenie gryzoni w ekosystemach
Gryzonie pełnią niezwykle ważną funkcję w środowisku naturalnym na całym świecie. Stanowią kluczowy element diety licznych drapieżników — takich jak sowy, lisy czy węże — dzięki czemu umożliwiają im przetrwanie. Według szacunków, aż 60% masy ssaków drapieżnych w lasach i na terenach rolnych wywodzi się właśnie z tych niewielkich zwierząt.
Ich rola nie ogranicza się jednak do bycia łupem dla innych. Zjadając nasiona i zielone części roślin, wpływają na różnorodność gatunkową flory oraz wspomagają naturalne zmiany zachodzące wśród roślinności. Przykładowo chomiki oraz norniki magazynują pokarm pod ziemią; część zgromadzonych ziaren pozostaje nieskonsumowana, co daje szansę nowym roślinom na rozwój.
Działalność gryzoni obejmuje również kopanie nor, co korzystnie wpływa na strukturę gleby poprzez jej napowietrzanie. Systemy tuneli wygrzebywane przez norniki ułatwiają przenikanie wilgoci do głębszych warstw ziemi i wzbogacają ją w składniki odżywcze. Warto pamiętać, że populacje tych małych ssaków są jednocześnie regulowane przez pasożyty oraz choroby, co także oddziałuje na równowagę przyrodniczą.
- gryzonie stanowią podstawę diety wielu drapieżników,
- wpływają na różnorodność flory poprzez konsumpcję i magazynowanie nasion,
- kopią nory, które poprawiają strukturę i napowietrzenie gleby,
- regulowane są przez pasożyty i choroby, co wpływa na równowagę ekosystemu,
- przyczyniają się do krążenia materii organicznej w przyrodzie.
Stabilność ekosystemu zależy od właściwych proporcji pomiędzy liczbą gryzoni a obecnością ich naturalnych przeciwników, np. ptaków drapieżnych. Na obszarach suchych myszoskoczki szczególnie wyróżniają się jako konsumenci nasion; bez nich wiele gatunków pustynnej roślinności miałoby poważne trudności z utrzymaniem się wobec konkurencji innych organizmów.
Bobry natomiast potrafią całkowicie odmienić krajobraz — budując tamy zmieniają kierunek rzek i modyfikują mikroklimat dolin rzecznych, tworząc bogatą mozaikę siedlisk zarówno dla fauny wodnej, jak i lądowej.
Nie można też pominąć ich wkładu w krążenie materii organicznej: resztki pożywienia pozostawione przez gryzonie wzbogacają podłoże o minerały niezbędne kolejnym generacjom roślin do prawidłowego rozwoju.
Co ciekawe, naukowcy dowiedli już, że obecność różnych przedstawicieli tej grupy może zwiększyć lokalną bioróżnorodność nawet o kilkanaście procent. Nic dziwnego więc, że uznaje się je za jednych z najważniejszych regulatorów procesów ekologicznych niemal wszędzie poza Antarktydą.
W obliczu zmian klimatycznych i intensywnej działalności człowieka monitorowanie stanu populacji tych zwierząt pozwala szybciej dostrzegać zaburzenia ekosystemu — choćby wtedy, gdy spada liczba drapieżników lub niszczone są ich środowiska życia.
Z tego powodu troska o zachowanie bioróżnorodności musi obejmować także ochronę gryzoni jako istotnych ogniw przekazujących energię oraz substancje odżywcze pomiędzy różnymi poziomami troficznymi zarówno lądowych, jak i wodnych ekosystemów.
